Replica’s in het oertijdpark: een vuurstenen bijl
In een openluchtmuseum zijn archeologische replica’s nuttig om bezoekers in contact te brengen met het verleden. Archeologische vondsten kunnen worden nagemaakt om te worden gebruikt in de context van levende geschiedenis en andere educatieve doeleinden.
Deze keer zal ik laten zien hoe je een replica van een vuurstenen bijl maakt. Bij deze werkwijze wordt deels gebruik gemaakt van moderne middelen. Er kan uiteraard ook voor worden gekozen om het proces op authentieke wijze uit te voeren.
De vuurstenen bijl was belangrijk gereedschap in de prehistorie. Vuursteen werd veelvuldig gebruikt omdat het een prettig materiaal is om mee te werken. Het is een hard gesteente en het is makkelijk te splijten. De breukranden zijn erg scherp. Dankzij deze eigenschappen is vuursteen geschikt om te snijden, hakken, boren, schrapen en perforeren.
De vuurstenen bijlen die we kennen uit de steentijd hebben verschillende modellen en afmetingen. Het type dat hier wordt beschreven kwam voor vanaf de late steentijd (neolithicum). De bijlkop wordt meestal zonder steel gevonden, omdat hout snel vergaat. Wel kennen we enkele uitzonderingen van nog geschachte bijlen uit bijvoorbeeld gletsjers of veen, waaronder een recente vondst in Denemarken.
Vuursteen ontstaat in de kalkgrond waar het banden vormt van losse knollen. Er zijn veel plekken in Europa waar vuursteen te vinden is, maar in Nederland is men aangewezen op Zuid-Limburg. In de omgeving van Rijckholt is in de prehistorie een vuursteengroeve aangelegd. Op sommige plekken komt vuursteen aan de oppervlakte waardoor het makkelijk te verzamelen is. Vaak zijn die brokken echter beschadigd door bijvoorbeeld weersomstandigheden en vertonen ze scheuren. Om onbeschadigd vuursteen te vinden ging men diep de grond in. Er zijn in totaal tweeduizend schachten gevonden die in een periode van 500 tot 1000 jaar zijn uitgegraven. Dit betekent dat men duizenden kilo’s vuursteen boven de grond heeft gebracht.
De meeste knollen werden ter plekke verwerkt tot halffabricaten van bijlen en klingen. De halffabricaten werden vervolgens meegenomen en elders afgemaakt. Vuursteen uit Rijckholt was een belangrijk handelsproduct: het werd verspreid over een afstand van 5000 km van het brongebied.
De technieken die men in de steentijd gebruikte om vuursteen te bewerken, kunnen we reconstrueren. Door goed te kijken naar de manier waarop de scherven van een knol zijn afgeslagen kunnen we veel leren. Ook kunnen we achterhalen welk gereedschap gebruikt moet zijn voor een bepaald resultaat. Vuurstenen objecten kunnen dus in het heden op authentieke wijze nagemaakt worden.
Een vuurstenen bijl wordt gemaakt uit een flinke knol vuursteen. Deze wordt met klopstenen en/of een geweihamer bewerkt totdat de gewenste vorm is bereikt. Het bewerken van vuursteen is moeilijk en vereist veel ervaring. Om een kwalitatief goede bijl te maken had men jarenlange ervaring nodig.
Om een bijl mooi af te werken werd deze vaak gepolijst met zand of puimsteen. Dit maakt het oppervlak van de vuursteen regelmatig en glanzend. Vervolgens werd de bijl geschacht in een houten steel. In dit geval is de steel gemaakt van essenhout.
Om te zorgen dat de bijlkop goed vast blijft zitten in de houten steel werd er een soort lijm gebruikt, namelijk berkenteer. Door berkenteer te verwarmen wordt het zacht en kan het makkelijk worden aangebracht. Als het afgekoeld is, is het hard en sterk geworden en houdt het de bijl goed op zijn plaats.
Als extra versteviging werd de bijlkop soms met ongelooid leer aan de steel gebonden. Ongelooid leer (of rawhide) is zacht en soepel als het geweekt is in water. Tijdens het opdrogen krimpt het leer, waardoor het heel stevig om de steel komt te zitten.
Na het opdrogen van de lijm en het leer is de bijl klaar voor gebruik. Deze vuurstenen bijl is gemaakt door Sebastiaan Pelsmaeker van ARRE Remaining History.
Tekst: Nikky Kruithof, Historical Art by NK